Wat is precies het plan?

De plannen staan in een wetsvoorstel dat (demissionair) minister Schippers van Volksgezondheid online heeft gezet. Het gaat om de Wet Zeggenschap Lichaamsmateriaal, waarin geregeld wordt wat er mag en moet gebeuren met 'lichaamsmateriaal', bijvoorbeeld hoe en wanneer het mag worden verzameld en opgeslagen, en welke waarborgen daar aan hangen. De wet is in het leven geroepen om de privacy van gebruikers te beschermen als het gaat over het opslaan van hun DNA, maar er wordt een uitzondering gemaakt voor strafrechtelijke onderzoeken.

In het wetsvoorstel staat een clausule over hoe dat DNA-materiaal mag worden opgevraagd door politie- en opsporingsdiensten. Dat mag alleen onder bepaalde omstandigheden, bijvoorbeeld wanneer de politie niet weet wie de verdachte of het slachtoffer is of wanneer het niet mogelijk is om op een andere manier DNA af te nemen, bijvoorbeeld omdat een verdachte al is overleden. Bovendien mag er alleen gebruik worden gemaakt van het materiaal als het gaat om ernstige misdrijven, zoals seksueel misbruik en moord.

Om hoeveel DNA gaat het?

Als het wetsvoorstel wordt aangenomen, zou de politie toegang kunnen krijgen tot heel veel data. Uit een rapport (weliswaar uit 2009) van het Rathenau Instituut hebben biobanken ruim 50 miljoen stukken lichaamsmateriaal opgeslagen. Het gaat dan bijvoorbeeld om urinemonsters, bloedafnames, of lichaamsweefsel. Dat is materiaal van niet minder dan 14 miljoen Nederlanders.

Volgens een woordvoerder van het Rathenau Instituut is het rapport nog steeds actueel en zijn die cijfers niet minder geworden - integendeel.

Het materiaal wordt nu opgeslagen voor onder andere wetenschappelijk onderzoek, of voor onderzoek in de toekomst.

Geen directe noodzaak

Er is ook veel twijfel onder experts of het plan überhaupt wel nodig is. Zo is er nooit een analyse gedaan naar de effectiviteit van het programma, en hoeveel misdrijven daarmee zouden worden opgelost. En als de effectiviteit niet is bewezen, is ook niet te zeggen of het plan proportioneel is, klagen experts.

Is het een compleet nieuw plan?

Het wetsvoorstel is niet nieuw. Sterker nog, het is een aangepaste versie van een wetsvoorstel uit 2011, dat ook toen door demissionair minister Schippers werd aangekondigd. Toen werd het voorstel echter niet naar de Tweede Kamer gebracht, want minister Schippers vond toen niet dat 'een demissionair kabinet zich over zoiets belangrijks zou mogen uitspreken'.

Het nieuwe wetsvoorstel is vooral een stuk gedetailleerder beschreven dan het oude voorstel, maar de strekking van het verhaal blijft grotendeels hetzelfde - in ieder geval op het gebied van toegang door opsporingsdiensten.

Het is dan ook opvallend dat het nieuwe wetsvoorstel wéér door een demissionair minister wordt gedaan. Schippers heeft nu nog niet laten weten of zij zich als demissionair minister nu wél goed voelt zo'n voorstel te doen.

Wat gaat er nu gebeuren?

Het is nog verre van zeker dat het wetsvoorstel wordt omgezet naar een concreet plan. Het voorstel staat nu online als wetsconsultatie waar iedere burger kan aangeven wat hij of zij van het plan vindt, pas daarna kan het eventueel naar de Tweede Kamer. Het lijkt er echter niet op dat dat snel gebeurt, omdat ook destijds het plan al erg controversieel was. Als het voorstel al wordt doorgestuurd, gebeurt dat hoogstwaarschijnlijk pas nadat het nieuwe kabinet er is.

Vervolgens is het maar de vraag of die met de wet akkoord gaat. Als er een VVD/CDA/D66/GroenLinks-kabinet komt, lijkt het niet realistisch dat een dergelijke wet door de ministerraad komt.

Zelfs als dat wel zo is zijn er nog veel obstakels te overwinnen. Er moet een meerderheid in de Tweede Kamer zijn, en de Raad van State en de Eerste Kamer moeten het voorstel goedkeuren. Aangezien het wetsvoorstel ernstig schuurt met grondrechten (zoals het feit dat burgers van tevoren op de hoogte moeten worden gebracht over mogelijke doeleinden van gegevensverzameling en het recht op lichamelijke integriteit), is het verre van zeker dat dat gebeurt.

Is iedereen het hier mee eens?

Niet alleen nu, maar ook al in 2011 was er veel kritiek op het wetsvoorstel. Biobanken, die nu al gaan over het bewaren van lichaamsmateriaal, zeggen bijvoorbeeld dat het voorstel waarschijnlijk leidt tot minder deelname aan medisch onderzoek, en dat de wetenschap daar onder gaat leiden.

Maar erger nog is de privacyinbreuk van het verhaal, zegt Reinouth Barth van Privacy Barometer die het nieuws gisteren naar boven haalde. "Het vertrouwen in de medische sector wordt ondermijnd", vertelt hij aan PCM. "Mensen gaan naar een ziekenhuis met het idee dat wat ze daar vertellen of doen privé blijft. Dat is met dit voorstel niet meer zo, je weet niet wat er kan gebeuren." Dat leidt mogelijk zelfs tot mensen die de zorg gaan mijden, zegt Barth.

Over de waarborgen in de wet is Barth sceptisch. "Je ziet keer op keer dat de politie bevoegdheden alleen maar uitrekt nadat ze die hebben gekregen, dus als het nu 'alleen om ernstige ongevallen' gaat is de kans groot dat je over een paar jaar ineens toegang krijgt bij veel minder ernstige feiten." Die 'function creep' ontstond bijvoorbeeld ook toen de politie de Nederlandse DNA-databank opzette. Die was aanvankelijk ook alleen voor ernstige misdrijven, maar kan inmiddels ook worden gebruikt om naar familieleden van verdachten of slachtoffers te zoeken. Ook bij het inzetten van cameratoezicht of preventief fouilleren gaat de politie steeds mondjesmaat verder met het uitbreiden van bevoegdheden. "Geef de politie een vinger en ze nemen je hand", zegt Barth. "Dat biedt weinig hoop voor de toekomst."

Voorlopig duurt het nog wel even voor het plan wordt doorgevoerd - als dat überhaupt wel gebeurt. "Maar wil je daar echt op wachten?" vraagt Barth zich af. "Je moet van dit soort plannen het liefst zo snel mogelijk aangeven dat ze onwenselijk zijn."