Het eerste nieuws over het grote afluisterschandaal kwam op 6 juni 2013 naar buiten, door Guardian-journalist Glenn Greenwald. Het bleek het eerste verhaal te zijn in een serie schandalen die een lelijk inzicht gaven in een grootschalige, vaak illegale dataverzamelwoede van inlichtinge- en opsporingsdiensten. De verhalen waren afkomstig van klokkenluider Edward Snowden.

Het hele verhaal over de onthullingen van Edward Snowden werd door Laura Poitras verfilmd in de documentaire CitizenFour (de schuilnaam waaronder Snowden communiceerde). De docu is een echte aanrader, en hier te bekijken.

We zijn inmiddels 3 jaar verder na de onthullingen. Op het eerste gezicht lijkt er maar weinig veranderd in de wereld na de Snowden-leaks. De publieke reactie was er wel één van woede, maar ook van onmacht. Wat kun je doen tegen zo'n gigantische organisatie waar zo weinig over bekend is? De grote demonstraties en woedende protesten bleven dan ook uit, en het argument "ach, ik heb toch niets te verbergen" werd steeds vaker geuit. En de NSA? Die verzamelt nog steeds veel informatie.

Toch zijn er wel degelijk veel dingen veranderd, met name in de manier waarop we naar privacy, anonimiteit en bescherming kijken.
 

1. Privacy is een verkooppunt geworden

Privacy wordt voor bedrijven én kopers steeds belangrijker

Privacy is voor veel bedrijven een steeds belangrijker verkooppunt geworden, met name door de publieke opinie tegen de massasurveillance. Het meest opvallende daarvan is Apple, dat in een juridisch gevecht terecht kwam toen het weigerde een telefoon te ontsleutelen in een onderzoekszaak. Hoewel dat niet direct gerelateerd is aan massasurveillance, laat de ingewikkelde zaak wel zien dat het bedrijf veel waarde hecht aan privacy en anonimiteit. Dat is ook te zien in andere bedrijven zoals Google, dat in Android 6.0 (Marshmallow) de harde schijf van telefoons standaard versleutelt.

Ook andere sociale netwerken doen daaraan mee: Zo geven Google, Facebook en Twitter steeds vaker een waarschuwing als er data van een gebruiker wordt opgevraagd.

Van de andere kant is er ook veel stilte bij de bedrijven. Eén van de belangrijkste onthullingen van Snowden was die van het PRISM-programma, waarbij de NSA data kon aftappen bij diensten zoals Outlook en Gmail. Bedrijven als Google en Microsoft, maar ook Facebook, Twitter en anderen, hebben zich nauwelijks hardop uitgesproken tegen de massasurveillance.
 

2. Er worden significant meer privacytools gebruikt

Ook onder het publiek is het bewustzijn gegroeid, en steeds meer internetgebruikers weten zich te wapenen tegen surveillance. Dat is te zien in de stijging in gebruik van populaire privacytools zoals Tor, PGP-mail, of Linux-distro TAILs.
 

Tools als vpn's worden vaker gebruikt

Iets meer toegankelijker zijn VPN's, en ook daar is een flinke stijging te zien in gebruik. Volgens onderzoek was er al een jaar na de Snowden-leaks een grote stijging in het gebruik van VPN's te zien. Idem dito voor browserplugins als HTTPS Everywhere, Ghostery of adblockers. Internetters weten zich steeds beter te beschermen.

Ook op veel andere, misschien wat minder duidelijke vlakken is privacy meer in het licht komen te staan. Zo is het makkelijker geworden om je privacyinstellingen op Google te veranderen, een indirect gevolg van de grotere bewustwording van gebruikers.
 

3. Terroristen gebruiken geen encryptie

Dat gebruik van privacy-tools had volgens tegenstanders van Snowden ook een groot nadeel: Terroristen zouden nu weten waar de inlichtingendiensten op zochten, zodat ze nu alleen maar moeilijker te vinden waren. Het was mede daarom dat ex-CIA-directeur Holden zei dat Snowden moest worden opgehangen na de aanslagen in Parijs, omdat die mede door zijn onthullingen niet te voorkomen waren.
 

Op de computer van Parijs-verdachte Abdeslam stonden alle plannen in in plaintext opgeslagen

Dat bleek echter niet waar. Sterker nog, geen enkele van de terroristen gebruikte ook maar enige vorm van encryptie tijdens de aanslagen in Parijs. Op de computer van Salah Abdeslam bleken alle plannen over de aanslagen makkelijk toegankelijk opgeslagen, zonder wachtwoorden of versleuteling. Bovendien communiceerden de aanslagplegers met elkaar via (onversleutelde) sms'jes.

Critici van de surveillanceprogramma's, en later zelfs de inlichtingendiensten zelf, durven zelfs verder te gaan door te zeggen dat de massasurveillance de NSA te veel data oplevert. Daardoor is het juist moeilijker om échte daders te vinden. Het programma werkt daarmee vaak juist averechts.
 

4. Amerika geeft mondjesmaat toe fout te zitten

Eerste was Snowden nog een verrader, inmiddels heeft hij 'het debat op scherp gezet'

Edward Snowden moest Amerika ontvluchten na zijn onthullingen. Aanvankelijk zat hij in Hongkong, maar inmiddels heeft hij asiel gekregen in Rusland, waar hij nu nog woont. Mocht Snowden ooit terugkeren naar de VS, dan wacht hem een flinke straf. Technisch gezien kan hij voor landverraad de doodstraf krijgen (iets wat de voormalig CIA-directeur prima vindt), maar het Amerikaanse Openbaar Ministerie zegt dat dat niet gebeurt.

Edward Snowden is niet voor iedereen een held. De klokkenluider wordt door de Amerikaanse overheid nog steeds gezien als landverrader die 'levens in gevaar heeft gebracht' - maar ook dat sentiment verandert. Stukje bij beetje heeft Amerika namelijk toe moeten geven dat Snowden wel degelijk een publieke dienst had geleverd.
 

Zeker nu een aantal programma's van de NSA illegaal en ongeldig zijn verklaard, lijkt het erop dat Amerika schoorvoetend moet toegeven dat Snowden wel degelijk een goede daad heeft gedaan.

Overigens zijn dat niet alleen woorden. Uit een intern Amerikaans onderzoek bleek al dat de NSA jaarlijks duizenden (!) keren de wet overtrad met de spionageprogramma's.