Dit zijn de nieuwe afluistermogelijkheden van de AIVD onder de Wet Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten

De nieuwe Wet op Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten is door de Tweede Kamer geloodst, ondanks felle protesten van experts, hoogleraren en actiegroepen. Als de WIV ook door de Eerste Kamer komt, betekent dat dat de Nederlandse inlichtingendiensten verregaande bevoegdheden krijgen om grote sleepnetten uit te voeren.

Het debat dat eerder deze week in de Tweede Kamer werd gehouden werd onder de volgers ook wel het 'sleepnetdebat' genoemd. Dat is namelijk wat de inlichtingendiensten zoals de AIVD en de MIVD mogen doen als de wet is doorgevoerd: een 'sleepnet' uitgooien over een grote groep Nederlanders, om vervolgens te kijken of daar mogelijk iets verdachts tussen zit.
 

Kabelcommunicatie

Het gaat niet om een nieuwe wet, maar om een aanpassing van de bestaande Wet op Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten. Die stamt nog uit 2002, en is dus grotendeels achterhaald. Een belangrijke term in de wet is 'aftappen van de kabel', een term die telkens terugkomt in discussies over het onderwerp. Er bestaat, kort door de bocht, twee soorten communicatie waar de AIVD inzicht in wil krijgen: Kabelgebonden communicatie, en niet-kabelgerichte communicatie. Als je belt met een mobiele telefoon, maakt die eerst via de ether verbinding met een zendmast. Dat is niet-kabelgerichte communicatie. Je kunt daarbij overigens ook denken aan satelliettelefonie (als je belt over langere afstanden) of radioverkeer. Vanaf de zendmast gaat de communicatie via de kabel. Daar valt daarnaast ook vaste verbindingen in huizen onder.

In de oude WiV mochten inlichtingendiensten (met name de AIVD en de MIVD) alleen de kabel aftappen met gerichte taps, dus specifiek op een verdachte. Dat is volgens minister Plasterk (Binnenlandse Zaken) niet genoeg. De communicatie moet in sommige gevallen namelijk ook ongericht worden onderschept. Daarbij kun je denken aan alle gebruikers van één specifieke app in een bepaalde wijk. De inlichtingendiensten willen vervolgens big-data-analyses loslaten op zulke communicatie, zodat er binnen die tap gezocht wordt op bijvoorbeeld sleutelwoorden of verdachte patronen (bijvoorbeeld herhaaldelijk contact met Syrische nummers).
 

De nieuwe wet is een 'sleepnet'

Omdat het niet gaat om een specifieke zoektocht naar één verdachte maar om een grote tap in de hoop verdachte patronen te vinden, noemen critici dat ook wel een sleepnet. Zoveel mogelijk uitgooien in de hoop iets te vangen tornt volgens hen aan het onschuldbeginsel omdat iedereen zo potentieel verdacht is én er geen echte reden is om een individu in de gaten te houden.
 

Praktijkvoorbeelden

In de Memorie van Toelichting van de wet worden een aantal voorbeelden genoemd waarop de wet van toepassing kan zijn. Plasterk noemt het aftappen 'onderzoeksgerichte interceptie', en dat is volgens de minister de kern van de wet. Inlichtingendiensten mogen niet 'zomaar' iedereen afluisteren - daar moet wel een goede reden voor zijn.

Maar vorig jaar onthulde de NOS al een ander beeld. In een vertrouwelijke memo schreef Plaster dat het bijvoorbeeld mogelijk moet zijn 'om alle 400.000 inwoners van een [fictieve] stad te volgen als zij communiceren met een specifieke chatdienst'. Tijdens het debat van deze week noemde Plasterk het voorbeeld dat 'alle communicatie tussen Nederlandse en Syrische nummers' kan worden onderschept.

De AIVD en MIVD krijgen daarnaast nog meer bevoegdheden. Zo moeten straks 'providers van allerlei soorten communicatiediensten' verplicht meewerken aan dataverzoeken, waar dat vroeger nog 'openbare telecomnetwerken' waren.
 

Inlichtingendiensten mogen straks 'alle inwoners van een stad' afluisteren

Nog een controversiële beslissing is dat de inlichtingendiensten straks 'via-via' mogen hacken. Dat betekent dat niet persé de verdachte kan worden gehackt, maar ook andere personen die verbonden zijn aan een verdachte om zo toegang tot het verdachte systeem te krijgen. Ook kan het gaan om het hacken van een router om zo in een computer van een verdachte te komen.

Tot slot mag de AIVD onder de nieuwe wet makkelijker gegevens uitwisselen met buitenlandse diensten, maar alleen 'als die rechtmatig zijn verkregen'. Daarvoor worden twee toezichtscommissies opgezet.
 

Waarborgen in de wet

De wet is weliswaar privacygevoelig, maar volgens Plasterk zijn er enkele waarborgen ingebouwd die misbruiken moeten voorkomen. Eén daarvan is dat alle gegevens die niet relevant zijn direct moeten worden verwijderd en vernietigd.

Belangrijker is echter de nieuwe toezichtscommissie die met de wet in het leven wordt geroepen. De 'Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden' bestaat altijd uit 3 personen, waaronder 1 expert met kennis van ICT. Zij toetsen de inzet van de nieuwe aftapbevoegdheden op relevantie en rechtmatigheid. Als de TIB zegt dat een bepaalde tap te ver gaat of niet relevant is, mag de tap niet worden geplaatst.

Ook is er nog een andere commissie, de Commissie Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD). Die kan bindende adviezen uitbrengen over de taps, maar kijkt op grotere schaal naar het proces. Waar de TIB op individueel niveau kijkt naar iedere inzet van een tap, behandelt de CTIVD algemene klachten van burgers en kijkt ze bijvoorbeeld periodiek of de inzet nuttig is geweest.
 

Veel kritiek

Ondanks kritiek uit alle hoeken is een kamermeerheid vóór de wet

Een meerderheid van de Kamer mag dan wel akkoord zijn met de controversiële plannen, experts zijn dat niet. Sterker nog, tientallen hoogleraren, activisten en privacyvoorvechters lobby'en al ruim 2 jaar tegen de nieuwe wet.

In december ondertekenden 29 wetenschappers bijvoorbeeld nog een open brief waarin zij de Kamer opriepen niet akkoord te gaan met de wet. Ook de Raad voor de Rechtspraak kwam met felle kritiek, net als de Raad van State. Vanzelfsprekend waren veel digitale actiegroeperingen tegen de wet, zoals Bits of Freedom dat de 'Geen Sleepnet'-campagne startte, en Privacy First.

Naast de ingrijpende nieuwe regelingen vinden de experts het ook storend dat de wet vlak vóór de verkiezingen is doorgevoerd. Zo'n ingrijpende wet moet je goed behandelen met een nieuwe regering, vinden critici. Van de andere kant is de wet al ruim 2 jaar in de maak, en zou dat allemaal nog maar meer vertraging oplopen.

De grootste criticaster van de wet is D66-Kamerlid Kees Verhoeven, maar ook de SP (met name Ronald van Raak), GroenLinks en de ChristenUnie zijn kritisch. Uiteindelijk is de wet echter aangenomen met een ruime meerderheid van de VVD, PvdA en het CDA is akkoord met de wet.
 

Eerste Kamer

Een meerderheid van de Tweede Kamer gaat nu akkoord met het voorstel van minister Plasterk. Dat betekent niet meteen dat het voorstel ook echt wordt doorgevoerd. Eerst moet het nu langs de Eerste Kamer. Die hoort het voorstel te controleren op rechtmatigheid.

Deel dit artikel
Voeg toe aan favorieten